Bouwen aan een toekomstbestendig watersysteem in het landelijk gebied

In Nederland leven we in een delta, een uniek maar vooral ook een kwetsbaar gebied. En die kwetsbaarheid komt steeds vaker aan het licht ziet Maarten Veldhuis: “Sinds 2018 hebben we vier extreem droge jaren gehad, afgewisseld met de twee natste jaren ooit. Waar vroeger een uitzonderlijk droog of nat jaar nog als incident werd gezien, volgen de extremen elkaar in rap tempo op.”

Zo viel er in het voorjaar van 2024 in Midden- en West-Brabant maar liefst 466 millimeter regen in vijf maanden tijd. Veldhuis: “Maar we hebben ook de waterbommen in Groningen (2023) en Limburg (2021) nog vers in het geheugen. Die extremen hadden een enorme impact op waterveiligheid, landbouw en natuur, maar ook op wonen. En hoewel ons weer steeds onvoorspelbaarder wordt, we weten één ding zeker: een nieuwe waterbom gaat hoe dan ook komen.”

Daarom moeten we kwetsbaarheid omzetten in veerkracht, zodat functies zoals landbouw en natuur in balans kunnen bestaan. Veldhuis: “Dit betekent een watersysteem dat schommelingen in neerslag, droogte en verzilting kan opvangen, zonder menselijk ingrijpen. Dat vraagt om een andere manier van denken: niet alleen kijken naar wat wij van het landschap willen, maar juist naar wat het landschap van ons nodig heeft. Of zoals we dat tegenwoordig zo mooi noemen: Water en bodem sturend.”

Om te begrijpen waar het gebrek aan veerkracht vandaan komt, moeten we terug in de tijd. Veldhuis: “Sinds de 19e eeuw hebben we Nederland op grote schaal ontgonnen: veengebieden werden drooggelegd, rivieren verder gekanaliseerd, en er werden duizenden kilometers aan sloten bij gegraven. Dit zorgde destijds voor economische vooruitgang en vruchtbare landbouwgrond.”

Deze ingrepen werkten goed in een gematigd klimaat. Maar met de huidige weersextremen, zien we dat dit systeem niet langer houdbaar is. Maarten: “Het ontbreekt aan veerkracht. Het huidige systeem kan de klappen van droogte en wateroverlast niet goed opvangen. Dat raakt niet alleen de natuur, maar vormt ook een bedreiging voor economie, landbouw en infrastructuur.”

We kunnen simpelweg niet vasthouden aan het oude systeem. Maarten: “Op een schaal van één tot tien scoren we momenteel een vier op veerkracht. Daar komen we niet meer mee weg. We moeten naar een zeven, anders blijven de problemen zich opstapelen. Het voelt alsof we blijven sleutelen aan een oude auto die steeds opnieuw stukgaat, terwijl we eigenlijk een nieuw ontwerp nodig hebben dat wél toekomstbestendig is.”

De grootste uitdaging? Dat is het loslaten van de traditionele manieren van denken. “Ons landschap is eeuwenlang ingericht op ontwatering en intensief gebruik. Dat veranderen vraagt niet alleen om fysieke aanpassingen, maar ook om een nieuwe manier van denken. Durven we lokaal waterpeilen te verhogen, ook als dat tijdelijk tot overlast leidt? Kunnen we accepteren dat in sommige gebieden functies verdwijnen? In een land waar elke vierkante meter intensief wordt gebruikt, vraagt dat om pijnlijke keuzes.”

Daarnaast heeft zo’n transitie decennia nodig om effect te laten zien. Dit vraagt om koersvast beleid en een lange adem. “Maar de mens is van nature ongeduldig en denkt te veel in de korte termijn. Het schrappen van het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) is daar een voorbeeld van. Het NPLG was ook bedoeld om zowel het hoofdwater- als het regionale watersysteem veerkrachtiger te maken. Er is zoveel voorwerk gedaan. Maar het politieke besluit om hier een streep door te halen, betekent een flinke stap achteruit.”

Toch is veranderen wel degelijk mogelijk ziet Veldhuis: “Kijk naar het Bloemkampen-project aan de Veluwemeerkust. Hier is 400 hectare landbouwgrond – onder leiding van Natuurmonumenten - omgevormd tot een nat natuurgebied. Bloemkampen bewijst dat volharden loont. Vijftien jaar intensief overleg en plannen maken met boeren, en grondeigenaren en overheden leidde tot een project met positieve impact. Het resultaat is indrukwekkend: betere waterkwaliteit, meer biodiversiteit en zelfs voordelen voor de landbouw.”

Het succes van dergelijke projecten zit volgens Maarten in maatwerk, samenwerking en omdenken. “Laat betrokken partijen niet alleen zien waarom verandering nodig is, maar ook wat het hen oplevert. Het gaat niet alleen om natuur, maar ook om waterveiligheid en toekomstbestendige landbouw. Bouwen aan vertrouwen is essentieel. Dat betekent samen om tafel gaan, gebieden bezoeken en elkaars kennis benutten. Agrariërs, die vaak al generaties in een gebied werken, hebben waardevolle inzichten over het watersysteem en mogelijke oplossingen.”

Volgens Maarten kunnen natuurgebaseerde oplossingen een cruciale rol spelen. “Neem het herstel van de Leuvenumse Beek op de Veluwe. Eeuwenlang hebben we zand en hout uit deze beek gehaald. Door zand en hout terug te brengen, kan de beek weer natuurlijk functioneren. Hierdoor stroomt het water niet langer strak door de beek, maar kan het vrijelijk uitwaaieren en infiltreren in omliggende bossen. Het water stroomt minder snel weg, de grondwatervoorraad wordt aangevuld en dat komt zowel de natuur als de landbouw ten goede.”

Maartens’ boodschap aan beleidsmakers? “Durf keuzes te maken. Wacht niet op de perfecte omstandigheden, want die komen nooit. Maak gebruik van de energie en kennis die al in een gebied aanwezig is. Nederland heeft een lange traditie van samenwerking en innovatie in waterbeheer. Als we die combineren met nieuwe technologieën en natuurgebaseerde oplossingen, kunnen we een watersysteem bouwen dat niet alleen veerkrachtig is, maar ook klaar is voor de toekomst.”