Gezondheidsmonitoring nabij windparken: een praktijkvoorbeeld

De provincie Fryslân heeft ingenieurs- en adviesbureau Antea Group in maart 2022 opdracht gegeven om een meerjarige gezondheidsmonitor uit te voeren in de omgeving van Windpark Nij Hiddum-Houw. Aanleiding daarvoor waren door de omgeving geuite zorgen over mogelijk schadelijke gevolgen voor de volksgezondheid met de komst van het windpark. De belangrijkste onderzoeksvraag was: welke hinder en gezondheidsklachten ervaren omwonenden van Windpark Nij Hiddum-Houw en in hoeverre kan deze hinder worden beperkt? De gezondheidsmonitor maakt onderscheid in meldingen van hinder en gezondheidsklachten. Hinder is hierbij gedefinieerd als ondervonden hinder van waarneembare invloeden van buitenaf (oorzaken). Denk hierbij bijvoorbeeld aan repetitieve ‘zwoesj’ geluiden van de turbinebladen die voor de mast langs zwaaien. Gezondheidsklachten zijn symptomen die ontstaan als gevolg van deze storende invloeden van buitenaf (gevolgen). Denk hierbij bijvoorbeeld aan stress of slaapproblemen, doordat men zich stoort aan geluid. Na 2 jaar monitoren ontstaat steeds meer inzicht in de impact van de windturbines op hinder- en gezondheidsklachten. Dit artikel deelt de resultaten, inzichten en aanbevelingen die voortkomen uit praktijkervaring. Enerzijds behandelt het de hinder en gezondheidsklachten die ontstaan door windturbines. Anderzijds beschrijft het ook wat nodig is om een gezondheidsmonitor succesvol op te zetten. Want of het nu om windturbines, vliegverkeer of industrie gaat; het is belangrijk om hinder te monitoren en zo veel mogelijk te beperken.

De gezondheidsmonitor bij Windpark Nij Hiddum-Houw is nadrukkelijk opgezet als praktijkgerichte studie en niet als wetenschappelijk onderzoek. In de wetenschap zijn diverse onderzoeken gedaan naar hinder- en gezondheidsklachten nabij windparken. De belangrijkste onderzoeken zijn samengevoegd in de Factsheet gezondheidseffecten van windturbinegeluid van het RIVM (2023). Zo is er in 2019 onderzoek gedaan dat laat zien dat 0.2% van de Nederlandse bevolking ernstige hinder van windturbines ondervindt (van Poll, 2020) en zijn er specifieke studies gedaan naar de hinderbeleving van het geluid (Baliatsas et. al., 2016, White et. al., 2020 en van den Berg & van Kamp, 2018). Ook is er breder gekeken naar bijvoorbeeld de invloed van slagschaduw, trillingen, (knipperende) obstakelverlichting en andere visuele aspecten. Over slaapverstoring of laagfrequent geluid geven verschillende studies echter geen eenduidig resultaat (van Kamp en van den Berg, 2020/ 2021, RIVM, 2023). Ook het betrekken van bewoners bij het proces is onderzocht (van Kamp & van den Berg, 2020).

De gezondheidsmonitor is opgebouwd uit verschillende onderdelen:

1. Jaarlijkse vragenlijst. Omwonenden van windpark Nij Hiddum-Houw ontvangen jaarlijks een vragenlijst over de woonomgeving, hinderbeleving en gezondheidsklachten. De vragenlijst is afgestemd met een klankbordgroep van omwonenden, de GGD en het RIVM, zodat deze aansluit op de belevingswereld van omwonenden alsook kan bijdragen aan landelijke onderzoeken. Omwonenden en de klankbordgroep denken mee in optimalisaties voor de vragenlijst, waardoor deze verschillende keren is aangepast; zo is de vragenlijst ingekort en zijn vraagstellingen aangescherpt. Omdat de jaarlijkse vragenlijst helpt om trends te ontdekken in de omgeving, is vergelijkbaarheid met eerdere jaren bij iedere aanpassing het uitgangspunt.
2. Meldpunt. Bij het meldpunt maken omwonenden meldingen over ervaren hinder en eventuele gezondheidsklachten. Dit kan telefonisch, online (via de website van de gezondheidsmonitor) of per e-mail. Zo is het mogelijk om meldingen op te volgen en waar mogelijk de hinder te beperken of op te lossen. Hiervoor gaat de gezondheidsmonitor in gesprek met andere partijen, zoals de eigenaar van het windpark of de fabrikant van de windturbines.
3. Persoonlijk contact. Wanneer er nadere duiding nodig is over de gemelde hinder- of gezondheidsklachten, neemt een gezondheidsexpert van Antea Group contact op met de melder. In eerste instantie vaak telefonisch, waar de gezondheidskundige een aantal vragen stelt om de hinder of gezondheidsklachten in de juiste context te plaatsen. Wanneer een melder hevige hinder ondervindt, gaat de gezondheidsexpert (soms samen met een andere expert, bijvoorbeeld op gebied van geluid) op huisbezoek bij de melder. Tijdens de bezoeken stellen de experts aanvullende vragen en voeren zij eventueel geluidsmetingen uit om de hinder verder te specificeren.
4. Bewonersavond. Om bewoners te betrekken bij de ontwikkelingen rondom de gezondheidsmonitor en de realisatie van het windpark, organiseert de gezondheidsmonitor twee keer per jaar een bewonersavond. Op een bewonersavond ontvangen omwonenden informatie over de recente hindermeldingen en de opvolging daarvan, van zowel de gezondheidsmonitor, als de eigenaren van het windpark. Daarnaast biedt de bewonersavond de gelegenheid aan bewoners om met elkaar en met de gezondheidsmonitor in gesprek te gaan over de ervaren hinder, wat vaak zorgt voor herkenning.
5. Gezondheidstour. De gezondheidstour is een actievere vorm van een bewonersavond. Het is een begeleide wandeling naar de windturbines samen met omwonenden. Aan de voet van de turbines delen omwonenden mogelijke hinderervaringen en gezondheidsklachten. Een gezondheidstour wordt vaak gevolgd door een bewonersavond.
6. Klankbordgroep. Tot slot is al vanaf de start van de gezondheidsmonitor een klankbordgroep opgezet die bestaat uit een aantal betrokken omwonenden. De klankbordgroep komt frequent bijeen en geeft kritisch advies over bijvoorbeeld communicatie en de jaarlijkse vragenlijst. Ook deelt de klankbordgroep geluiden uit de omgeving.

Deze combinatie van onderdelen geeft gedetailleerd inzicht in hinder- en gezondheidsklachten. De vragenlijst helpt om trends te ontdekken, het meldpunt ondersteunt met actuele hinder- en gezondheidsklachten en bewonersavonden en de gezondheidstour dragen bij aan persoonlijke gesprekken over ervaren hinder. Immers: hinder is subjectief en iedereen ervaart het anders. Persoonlijke contactmomenten met omwonenden helpen om de resultaten uit de jaarlijkse vragenlijst en het meldpunt in de juiste context te plaatsen. Omwonenden hebben in alle onderdelen een stem; van het meedenken over de vragenlijst tot het aangeven waar behoeftes liggen bij het meldingssysteem.

De gezondheidsmonitor bij Windpark Nij Hiddum-Houw is nadrukkelijk opgezet als praktijkgerichte studie en niet bedoeld als wetenschappelijk onderzoek. De gezondheidsmonitor levert informatie op over de effecten van windturbines op omwonenden.

• Veranderingen in uitzicht. Omwonenden ervaren veranderingen van het uitzicht als meest hinderlijk. Ondanks dat in het meldpunt slechts een enkele melding hierover is ontvangen, blijkt uit de gezondheidstour en de jaarlijkse vragenlijst dat omwonenden de veranderingen in het uitzicht als afbreuk van het kenmerkende Friese landschap ervaren. Een omwonende vertelde tijdens de Gezondheidstour: “Ik heb een foto gemaakt van het landschap voordat de windmolens er kwamen, want ik dacht, ik zie nooit mijn oude Friesland meer terug.”
• Topverlichting. De tweede belangrijkste hinderbron betreft de topverlichting van de molens. Tijdens de gezondheidstour en in de vragenlijst gaven omwonenden aan dat zij zich hier met name aan storen in relatie tot slapen, maar ook de veranderingen in het uitzicht in de avonduren: “Het lijkt hier soms wel een kermis”. Omwonenden ervaren de kleur van de verlichting (rood) als hinderlijk en storend ‘De sterren zijn niet meer te zien’.
• Geluid. Wat betreft geluidhinder staan geluid van wieken, laagfrequent geluid en mechanisch geluid respectievelijk op de derde, vierde en vijfde plaats van de voornaamste hinderbronnen als gevolg van de windturbines. In het meldpunt is geluidhinder juist de voornaamste hinderbron: meer dan de helft van de hindermeldingen sinds oktober 2022 ging over het geluid van de wieken en laagfrequent geluid. Ook de persoonlijke contactmomenten, bewonersavonden en de gezondheidstour gingen met name over de geluidhinder. In sommige gevallen leidt geluidhinder tot gezondheidsklachten, zoals slaapproblemen (moeheid) en hoofdpijn. In andere gevallen leidt het tot een aanpassing in het dagelijkse leven. Zo zijn er omwonenden die hun beroep niet meer goed kunnen uitoefenen vanwege concentratieproblemen en slapen stellen gescheiden, omdat één van de twee niet in slaap kan komen vanwege laagfrequent geluid.
• Slagschaduw. Een kwart van de binnengekomen meldingen heeft betrekking op slagschaduw als gevolg van de wieken. Omwonenden ervaren dit als extra hinderlijk, omdat afspraken zijn gemaakt dat geen slagschaduw op woningen valt. De resultaten van de jaarlijkse vragenlijst laat zien dat de zorgen om de schaduw van de wieken door de jaren heen steeds kleiner worden.
• Opvolging hindermeldingen. Dat de zorgen om slagschaduw van windturbines in de jaarlijkse vragenlijst afnemen, heeft alles te maken met de opvolging van de slagschaduwmeldingen samen met de eigenaren van het windpark. Instellingen van de windturbines zijn aangepast, zodat er geen slagschaduw valt op de gevels van huizen. Een ander resultaat van de gezondheidsmonitor is dat instellingen in de windturbines meerdere malen zijn aangepast om te onderzoeken of geluidsproductie beperkt kan worden. Na de aanpassingen in deze instellingen, neemt de gezondheidsmonitor contact op met de omwonenden om te kijken of deze ook daadwerkelijk leidt tot een afname in geluidshinder.

De volgende paragrafen geven een beschouwing op de opgedane bevindingen en leerpunten als resultaat van de gezondheidsmonitor nabij Windpark Nij Hiddum-Houw. Deze helpen bij de planvorming en locatiekeuze voor toekomstige windparken in Nederland.

Met alleen de resultaten uit de jaarlijkse vragenlijst en het meldpunt, ontstaat geen inzicht in alle hinder en gezondheidsklachten die omwonenden ervaren. Persoonlijke contactmomenten zorgen ervoor dat een verdiepingsslag mogelijk is. Met een vragenlijst kan beperkt worden doorgevraagd en het is daarnaast de keuze van de respondent om deze compleet in te vullen. De aantallen respondenten in een jaarlijkse vragenlijst en een meldpunt zeggen dus niets over de ervaren hinder. Persoonlijke verhalen en ervaringen worden uitgebreider gedeeld in een face-to-face gesprek. Het werd bijvoorbeeld bij de gezondheidstour en bewonersavonden duidelijk dat de turbines effect hebben op de sociale structuren in de gemeenschap. Zo leidde het wel of niet hebben van obligaties, en het daarmee hebben van een meer positieve of negatieve houding ten aanzien van de turbines, soms tot onenigheid tussen bewoners. Het belang van sociale onderzoeken en een inventarisatie van de bredere effecten van de windturbines is dan ook onmisbaar voor een gezondheidsmonitor.

Eén van de belangrijkste adviezen heeft te maken met bewonersparticipatie. Het proces van totstandkoming van een windpark zorgt voor veel stress bij omwonenden. Die stress stopt niet wanneer het windpark is gerealiseerd, maar vertaalt zich in sommige gevallen in extra hinder van het windpark. Een voortraject met negatieve nasmaak heeft daarnaast tot gevolg dat omwonenden geen of minder vertrouwen hebben in het doen van een melding, omdat zij geen vertrouwen hebben in de opvolging van een melding.

Om deze reden is het aan te raden omwonenden tijdig te betrekken bij de realisatie van nieuwe windparken. Luister naar ze en laat ze meedenken met de invulling van een gezondheidsmonitor. Wanneer een gezondheidsmonitor rekening houdt met de behoeften en zorgen van omwonenden en historische kaders over wat er zich eerder in de regio heeft afgespeeld, is de kans op succes groter. Blijf omwonenden ook betrekken na realisatie van het windpark. Ze vormen de sleutel naar het succes om hinder- en gezondheidsklachten te verminderen en voorkomen. Zorg voor een open communicatie over de opvolging van meldingen, zodat omwonenden niet het gevoel krijgen dat het doen van een melding een gelopen race is. Het bieden van opvolging aan de omwonenden en het duidelijk en transparant communiceren naar omwonenden over de afhandeling van de melding is dus van groot belang. Hoe korter de lijntjes, hoe prettiger.

Bij de gezondheidsmonitor Nij Hiddum-Houw is mede daarom gewerkt aan het opbouwen van een vertrouwensband met bewoners en eigenaren. Beide ervaren de aanpak van de gezondheidsmonitor inmiddels als iets unieks en zien de waarde ervan in. Op basis van deze ervaringen is een communicatiedriehoek ontstaan tussen de omwonenden, de gezondheidsmonitor en de eigenaren. Nadat een melding is gedaan bij de gezondheidsmonitor nemen de eigenaren van het windpark soms zelf contact op met de melder. In andere gevallen, bijvoorbeeld om privacy te waarborgen, loopt het contact enkel tussen de gezondheidsmonitor en de omwonenden.

De Nederlandse wet- en regelgeving stelt diverse wettelijke kaders waaruit blijkt of een windturbine op een bepaalde locatie is toegestaan. Aanvullend helpt een milieueffectrapportage ook bij het nemen van besluiten omtrent windparken op lokaal niveau. Deze regels en procedures betreffen echter met name de milieuaspecten, zoals geluid en slagschaduw. De maatschappelijke en emotionele impact heeft weinig tot geen plaats in het voortraject. Denk aan het effect van de turbines op de sociale gemeenschap en ervaren hinder en gezondheid. Emoties, stress, zorgen en maatschappelijke effecten zijn wellicht niet kwantificeerbaar te maken, maar zijn minstens zo ingrijpend als de milieueffecten. Bij de totstandkoming van windturbines en -parken in Nederland is het daarom aan te bevelen om verder te kijken dan bestaande wettelijke kaders en dus ook de maatschappelijke en emotionele impact een plaats te geven. Hinder en gezondheidsklachten stoppen namelijk niet wanneer een windpark is gerealiseerd.

Bij de realisatie van windparken worden thema’s als economie, duurzaamheid, veiligheid en milieu vaak als belangrijke overwegingen gezien om een windpark wel of niet te plaatsen. Door in de toekomst te kijken vanuit het brede welvaartsperspectief (het gelijktijdig wegen en sturen op zowel economische als sociale en culturele doelen, de leefomgeving en democratie, Putters (2022), krijgen ook thema’s zoals gezondheid, leefomgeving en sociale cohesie een belangrijke plaats in het besluitvormend proces.